Stres ve korku (anksiyete), aslında hudut sistemimizin kimi durumlara karşı verdiği reaksiyonlardan ve başa çıkma sistemlerimizden oluşan karmaşık yapılardır. Olağanda bu karmaşık yapılar, bir sandalın iki küreği üzere, akıp giden hayatın içinde istikrarımızı ve taraf almamızı sağlayan hayati araçlar olarak fonksiyon görürler.
Sinir sistemimizin ve hormonlarımızın nasıl çalıştığını anlamak, gerilim ve telaş bozukluklarına çok farklı ve kolay bir bakış açısıyla yaklaşmamızı kolaylaştırabilir. Bu yaklaşım da bize, ırmakta yol alırken yolumuzu bulmayı, akıntıyla boğuşmadan hakikat halde kürek çekebilmeyi öğretir.
Bakış açımızı derinleştirmek için, en temel kavramlara kolay açıdan yaklaşalım:
Stres nedir?
Stres; fizikî ya da duygusal bir nedene bağlı olarak bedenimizde ve zihnimizde oluşan gerginliktir. Gerilim faktörü olarak tanımlayabileceğimiz ve bu gerginliğe neden olan durumlar ise çok çeşitli olabilir. Gerilime girmek, aslında bedenimizi harekete geçmeye yönlendiren, büsbütün doğal bir yansıdır. Örneğin sabahları uyanabilmemizi sağlayan şey, bir cins gerilim reaksiyonudur. Hudut sistemimizde salgılanan bir ölçü kortizol hormonu, tüm vücudumuza ‘haydi uyan artık’ sinyali gönderir ve bu sayede gözlerimizi açar, uykudan arınır, yataktan çıkabiliriz. Birebir vakitte ‘stres hormonu’ olarak da bilinen kortizol, hudut sistemimiz bizi harekete geçirmek istediğinde salgılanan, bedenimizi savaşmaya ya da kaçmaya hazırlayan, yararlı bir hormondur. Lakin makul ölçülerin üzerinde salgılandığında, gerilim bozukluğuna neden olur.
Kaygı (anksiyete) nedir?
Kaygı, gerilimle birlikte tetiklenen dehşet ve tasa hisleri olarak tanımlanabilir. Tıpkı gerilim üzere, korku da aslında bizi harekete geçiren ve sıkıntı durumlardan koruyan bir histir. Kaygılandığımızda dikkatimiz daha açık olur, gerekeni yapmak için harekete geçmeye daha hazır hale geliriz. Lakin korku, yalnızca hissettiğimiz bir his olarak değil de, kapılıp gittiğimiz bir hisler yığını olarak gelip içimize yerleştiğinde, sıhhatimizi olumsuz etkileyecek bir faktöre dönüşür. Tıpkı gerilimin denetimden çıktığında istikrarımızı bozması üzere, tasa istikrarının bozulması da ruhsal sıhhatimizi tesirler. Telaş sözünün İngilizcesinden türetilen anksiyete sözcüğü, günümüzde yaygın olarak telaş bozukluğu durumunu tabir etmek için kullanılıyor.
Stres ve dert ortasındaki farklar neler?
Stres ve tasayı birbirinden ayıran en kıymetli nokta şudur; gerilim bir reaksiyon olarak ortaya çıkarken, telaş gerilim reaksiyonlarına bağlı olarak gelişen duyguyu tabir ediyor. Kavramsal olarak birbirinden başka olsalar da, gerilim ve telaş birbirine çoğunlukla eşlik eder. Lakin gerilimi korkuya ve tasaya dönüştürmemek, korku hissini ise gerilimden bağımsız halde duyumsayabilmek mümkündür.
Stres ve telaş bizi nasıl tesirler?
Stres ve tasayı derinlemesine anlamak için, hudut sistemimizin nasıl çalıştığını bilmemiz gerekir. Hudut sistemimizin önceliği, bizi hayatta tutmaktır. Algıladığımız, duyumsadığımız her şey hudut sistemimiz tarafından işlenir ve daima olarak tehlikede olup olmadığımıza dair kayıtlar tutulur. İnançta olduğumuzda, hudut sistemimiz de rahatlar ve tüm organlarımızın rahatça çalışabileceği formda fonksiyon görür. Bir tehlike sinyali algılandığında ise, hudut sistemi hayatta kalmamızı sağlayacak yansılara yönelir ve tüm metabolizmamızda bir alarm durumu oluşturulur. Bu alarm durumu kan dolaşımımızı, tansiyonumuzu, kan şekerimizi, sindirim sistemimizi, organlarımızın çalışma formunu; hatta neredeyse tüm metabolik fonksiyonlarımızı tesirler. Daima olarak alarm halinde olmak ise, tabir yerindeyse, ömrümüzden ömür götürür.
Limon, kaygı sineması ve hudut sistemimiz
Eski çağlarda insanlık, tabiatta çok çeşitli tehlikelerle karşı karşıyaydı. Bu nedenle her türlü tehlikeyi algılayabilecek bir sisteme sahip olacağımız formda evrimleştik. Bu evrimimizin sonucu olarak, bugün varlığımıza yönelen her türlü tehlikeyi bir işaret olarak algılayabilme yeteneğine sahibiz. Lakin çağdaş hayatın getirileriyle birlikte, tehlike sinyalleri daha da çeşitli hale geldi. Örneğin çok yüksek bir uçurumun kenarında durduğumuzda da beynimiz tehlikede olduğumuzu hisseder, işimizi kaybedebileceğimize dair bir bildiri aldığımızda da misal bir tehlike sinyali algılarız.
Tehlike sinyallerini anlamak için, ‘limon’ üzerinden mükemmel bir örnek verebiliriz. Şöyle bol sulu, sapsarı, ekşi bir limon… Meyveyi alıp bıçakla ikiye böldüğünüzü ve içinden çokça limon suyu damladığını hayal edin. Vücudumuz, bu lezzetli meyveyi düşündüğünde bile reaksiyon verebilecek kapasitededir. Tükürük bezlerimiz çalışmaya başlar; limonu tatmamıza, hatta görmemize bile gerek kalmamıştır. Ya da bir kaygı sinemasının en heyecanlı sahnesinde kalp atışımızın hızlanması, ellerimizin terlemeye başlamasını düşünelim… Nitekim de korkulacak bir şey olmadığını mantıklı beynimizle tahlil edebiliyor olsak bile, öyküye kapılıp gittiğimizde hislere da kapılmakta hiç zorlanmayız. İşte gerilim ve telaş da vücudumuzu emsal hallerde tesirler. Hakikaten de hayati bir tehlikemiz olmadığını biliyor olmamıza karşın, hudut sistemimiz korunma içgüdüsüyle vücudumuza çok güçlü sinyaller göndererek bizi muhafazaya çalışır. Lakin bu güçlü sinyallerle uzun vadede baş etmeye çalışmak bizi yıpratır ve sonuçta, yorgun bir hudut sistemi ve daima gerilim reaksiyonlarıyla kasılıp duran vücudumuzla hayatta kalmaya çalışırız.
Stres ve tasa ile başa çıkmanın en yeterli yolu
Stres ve dert idaresinin birinci adımı, gerilim faktörlerini ve bu faktörlere verdiğimiz bedensel ve zihinsel karşılıkları anlamaktan geçer.
Stresli durumlara verdiğimiz yansıları anlamak için, farkındalığımızı geliştirmemiz gerekir. Gündelik hayattaki farkındalığımızı artırmanın en uygun yolu da, mindfulness pratikleri uygulamaktır.
Kalbimizde, zihnimizde olup bitenleri dikkatli ve sakin bir göz ile izleme alışkanlığı edindiğimizde, hangi reaksiyonlarımızın gerçek gerilim reaksiyonu, hangilerinin ise gerilime ‘kapıldığımız’ için verdiğimiz yansılar olduğunu fark edebiliriz.
Bir ırmakta yol alırken bazen kürek çekmemiz, bazen kendimizi akıntıya bırakmamız gerekir. Gerekli yerde tam aksisi süreci yaptığımızda kayığımız denetimden çıkar, yolumuzdan saparız. Mindfulness, çabalamamamız gereken yerler ile kendimizi bırakmamız gereken yerler ortasındaki farkı bize öğretirken; kürek çekme vakti geldiğinde kuvvetli bir biçimde yol alabilmemizi, kendimizi bırakmamız gerektiğinde ise tüm varlığımızla gevşeyebilmemizi sağlamanın yoludur.
Küreklerle, dalgalarla ve akıntıyla çaba halinden kurtulup seyahatin tadını çıkarabildiğimizde, gerilim ve tasayı da yoldaşımız olarak kabul edebilir, her türlü duyguyu kabul edip kapsayacak bir halde yol alabilmeyi öğrenebiliriz.
